Hayatımda ilk kez, üstelik de yeni tanıştığım birisi (Yegane Hanım) ‘seni kim doktor olmak için zorladı, öyle hiç de doktor olmayı seçecek bir insana benzemiyorsun’ diyerek beni şaşırttı.

Oysa bütün ömrüm boyunca doktor olmayı isteyerek seçmedim dediğimde bunu kimse ciddiye almadı. Çünkü bunu söylediğim kişiler beni tanıyordu, beni öncelikle doktor kimliğimle kabul etmişlerdi, üstelik nasıl canla başla çalıştığımı da biliyorlardı.

Benim hakkımda en doğru çıkarımı yapan kişi ise sadece bloğumdan birkaç yazımı okumuştu, benim tıp doktoru olduğumu ise sadece ben söylediğim için biliyordu. Yazılarımı okuyunca hayata,  kendi annesi dahil tanıdığı diğer doktorlardan çok daha farklı bir pencereden baktığımı düşünmüş, asıl hangi mesleği yapmak istediğimi sordu, bu soru da benim için bir ilkti.

Anılarımı okuyarak hakkımda bir fikir oluştururken zihni serbestti, çünkü benimle ilgili bir ön kabulü yoktu, bana bakınca ‘doktor’ görmeye şartlanmamıştı, Ayşenur’u gördü.

Bir konuda şartlanmış değilsek konuya çok daha geniş açıdan bakabilme şansımız var. Bu çok önemli bir mesele bence, sanırım, dâhilerin bir konu ile ilgili bilgileri olsa da şartlanmıyorlar, böylece yepyeni bir bilgiyi ortaya koyabilecek, esnek bir düşünce yapısına sahip olabiliyorlar. Eğer bu esneklik olmasa gözünün önündeki gerçeği göremezsiniz. Çok bilinen örnekler verecek olursam, Watson ve Crick, yaptıkları deneylerde ortaya çıkan iplikçikleri, uzun süre denatürasyon (bozulma) iplikçikleri olarak tanımladılar ve üzerinde çalıştıkları hücrelerin bozulduğunu düşündükleri için deneylerini yarıda kestiler. Ancak uzun zaman sonra, bir anda, şartlanmaları çözüldü ve sonra aradıklarının aslında bu iplikler olduklarını anladılar. Yani DNA’yı buldukları, gözleriyle gördükleri halde uzun zaman bunun farkına varamadılar. Yine Kristof Kolombun sırf Hindistan’a yeni bir gidiş yolu bulacağım (şartlandı) diye sefere çıktığı için yeni bir kıta keşfettiğini anlamaması gibi.

Beyin esnekliği (plastisitesi) istesek de istemesek de yaşla giderek kısıtlanıyor. Örnek olarak yeni doğmuş bir bebek beyni dünya üzerinde konuşulan herhangi bir dili, hatta birden fazla dili, bir iki yıl içinde kolayca öğrenebilir.  Çocuklar da kolayca dil öğrenir, 8 yaşından sonra yabancı bir dili öğrenmek oldukça zorlayıcı bir şeydir, çünkü beyin esnekliği azalmıştır.

Zamanla beynin zihinsel yetenekleri farklılaşır, yavaşça yeni bilgilere kapanıp, bildikleri hakkında, deneyim kazanmaya, gelişmeye odaklanır.

Farkında olsak da olmasak da hayatımızdaki her şey hakkında bir kabul geliştirmiş yani şartlanmış olarak yaşıyoruz. Bir şey ya da konu ile ilgili ön kabulümüz eğer yaşadıklarımıza (tecrübe)  ya da bilgiye (bilim) dayalıysa bu durum bizim hayatımızı çok kolaylaştırır. Mesela daha önce yaptığımız bir yemeği kolayca yapabiliriz (tecrübe), daha önce hiç yapmadığımız yemeği, tarifini bir yemek kitabından (bilgi/bilim) alarak da yapabiliriz. Yoksa yemeği berbat etmek, ya da yapmaya niyetlendiğimizden çok daha farklı bir sonuca varmak mümkün.

Ancak bu ön kabuller temelsiz ya da yanlış bilgiye dayalıysa bir kara büyü gibi hayatı kısıtlar. Mesela ben bu yemeği yapamam diye şartlanırsanız, gerçekten de yapamazsınız.

Şimdi gelelim suşiden aldığım hayat derslerine.

Bundan çeyrek asır önce, henüz Türkiye’de suşi hiç bilinmezken, o zamanlar Amerika’da yaşayan dayıoğlu Emre, bir gün her ne hikmetse suşiden söz etmişti. Emre, en basit bir şeyi anlatırken bile, detaylandırarak, karşısındakinin anladığından tamamen emin olacağı bir şekilde anlatır.

Gündelik bir konuşma sırasında, hatır için çiğ tavuk yenir sözünden mi, o anda yediğimiz Türk yemeklerinden mi, yoksa iki ülke arasındaki yaşayış farkından mı söz açıldı bilinmez, Emre bana ayrıntılı bir suşi tanımı yaptı ve çiğ balık konusunda ön yargılı olmayıp yersen gayet lezzetli bir yemek olduğunu anlatmıştı.  

Ne kadar ayrıntılı anlatmış ve gözümde canlanmasını sağlamışsa artık, ilk suşi gördüğümde hemen denemek istedim ve gerçekten de çok sevdim. Ha bu arada not düşeyim, o gezide bizim guruptan suşi deneyen tek kişi bendim.

Çünkü Emre beni, bizim için çok farklı bir deneyim olan çiğ balık konusunda bilgilendirmişti. Bu bende açıkçası bir merak uyandırmıştı. Diğer arkadaşlarım ise çiğ balık konusunda net bir ön yargıya sahiptiler ve denemeyi  ret ettiler.

Buradan çıkarılacak ders; bilgi, hele de güvenilir bir kaynaktan alındıysa merak uyandırıyor ve ön yargıları kırıyor. Eminim ki eğer yıllar öncesinden Emre’yle yukarıdaki konuşmayı yapmamış olsaydım, o gün ben de denemeye kapalı olacaktım.

Daha sonra suşi salgını bizi de sardı, moda oldu. Moda olan bir şeyi denemek neredeyse sosyal bir baskı yaratır,  denemezsen günü yakalayamamış bir dinozor olursun (bu da farklı bir ders). Şimdi eminim o gün denemeyen arkadaşların hemen hepsi suşi denemiştir ve en az bir kısmı yemeye bayılıyordur.

İşte suşi Türkiye’ye geldiği günlerde benim malumatfuruş arkadaşlarımdan biri yapmayı denemiş ve başarmıştı. Sanırım yasmin cinsi pirinç kullanmıştı, o zamanlar bu tip pirinç de çok yaygın bildiğimiz bir şey değildi. Galiba sırf bu pirinci biraz zor bulduğu ya da ne bileyim sadece hava atmak için, bana suşi yapmak için özel bir pirinç gerektiğini ve zor bulunduğunu, başka cins bir pirinç yapışmayacağı için suşi yapılamayacağını söylemişti. Onun ‘özel pirinci’ bulduğu market zinciri de Trabzon’da yoktu.

İşte bu minik konuşma da bende bir ön yargı, ön kabul  yaratmış.  Aferin bana. Gerçi bu ön yargım hayatımı hiçbir şekilde etkileyecek bir şey değildi yani zararsızdı ama olsun, ön yargı edinmek için gereken bütün zihinsel basamakları izlemişim.

1. Madem ki ‘özel pirinç’ benim yaşadığım şehirde bulunamıyor, o halde benim bunu bulma şansım yok. ŞARTLARIM UYGUN DEĞİL DÜŞÜNCE BASAMAĞI.
2. Bu pirinci bulmadan suşi yapma şansım yok. ARAŞTIRMADAN, KULAKTAN DOLMA BİLGİYE İNANMA BASAMAĞI.
3. Bu durumda ben suşi yapamam. ÖĞRENİLMİŞ ÇARESİZLİK BASAMAĞI ya da ZİHNİN YENİ BİR DENEYİMDEN KAÇINMA HİNLİĞİ ya da KONFOR ALANINDAN ÇIKMAMANIN DAYANILMAZ CAZİBESİ BASAMAĞI.

Böylece suşi yapmayı denemeyi aklımdan bile geçirmemişim. Yani daha denemeden yapamayacağımı kabul etmişim.

Daha sonra da yıllar boyunca aklımdan suşi yapmayı denemek geçmedi bile. Oysa mutfak işi severim, hele de evde dünya mutfağı denemekle övünürüm. Gittiğim ülkelerde yediğim yemekleri, bunlarda kullanılan baharatları aklımda tutar, dönüşte mesela İran, Hint, Viyetnam  mutfağından yemekler yaparım. Gene de suşi yapmak aklımdan geçmedi.

(Demek ki şartlanmayı pek ala becerebiliyorum, oysa yeni deneyimlere açık olmakla bilinirim. Kim bilir daha ne konularda şartladım, kısıtladım kendimi?)

Yahu sadece pirinci haşlayıp, sıcakken üzerine birkaç kaşık tuzlu, şekerli sıcak sirke döküyorsun, pirinç soğuyunca yapış yapış oluyor, istediğin gibi, istediğin malzemeyle sar gitsin.

Derken kilo verme konusunda da ‘nasılsa bir türlü veremiyorum, o halde bu konuda bir şey yapmama gerek yok’ düşünce yapısına sahip olduğumu fark ettim.  

Bu zehirli düşünceyi fark edince beslenme düzenimi değiştirdim. Sadece zayıflamak değil amacım, aynı zamanda öğrenilmiş çaresizliğime sığınarak (nasıl olsa kilo veremeyeceğim), konfor alanlarımın (neden kendimi durduk yerde zora sokayım) içine giderek daha da çok gömülerek yaşamaktan kurtulmak da istiyorum.  

Belki başka konular da fark edeceğim bakalım göreceğim.