Artık sonbahar kendini iyice belli etmeye başladı, günlerin kısalması fark edilmeye başladı, çınarların yaprakları azaldı, yer yer sararmalar, kızarmalar başladı, havalar bir hayli serinledi. Geçen hafta yaz sebzelerini kaldırdık, kış bahçesi hazırlıklarına başladık, çapa yaptık, bahçeyi gübreledik. Geçen yıl nedense komşulardan bir türlü tedarik edemeyip ciddi bir gübre krizi yaşamıştık, bu yıl gene bilemediğim bir sebepten komşularımız insafa geldi de şimdi bol miktarda hayvan gübremiz var. Köyde yaşarken, hele de biraz olsun toprakla uğraşmaya başlamış iseniz, öncelikleriniz değişiyor, daha önce hiç aklımın ucundan geçmeyen sebeplerle mutlu olmaya başladım, gübrelerin geldiği gün kendimi nasıl keyifli hissettiğimi anlatamam.

Komşular yaz bahçesini sökünce toplu halde kışlık salçalarını yapıyorlar, biz ise salçaları peyderpey yaptığımız için bahçeyi söktükten sonra pek bir iş olmadı, çünkü son ürünleri bahçıvanıma verdim. Şu anda bahçede sadece uzak köşelerde kalmış ve hala vermeye devam eden birkaç çeri domates, böceklerin yediği karalahana, pazı dışında pek bir şey yok.

Artık kış sebzelerini dikme zamanı geldi. Soğan, sarımsak, marul, ıspanak gibi sebzeler dikiyorum. Bazılarını tohumdan üreteceğim, bazılarını da çarşıdan aldığım fidelerden dikerek büyüteceğim.

Bu yıl ilk kez (Nermin tohum yapmayı biliyor ve yapıyor) ben de bazı tohumlar yaptım. Örnek vermek gerekirse yayılmasını çok istediğim bir patlıcan tohumu ürettim. Komşumuz Emine Hanım, adeta köyün atalık tohum bankası gibi, annesinden aldığı terbiye ile bütün tohumlarını kendisi yapıyor, dolayısıyla elindeki tohumlar onlarca yıldan beri bizim köyde kendi ürettikleri ürünlerin tohumları. Öyle ki mesela elinde iki çeşit börülce varmış, bunlardan biri sadece yeşil fasulye şeklinde tüketilirken, diğer türün taneleri yeniliyormuş. Tane börülceyi (kurutulmuş börülce) evde kimse pek sevmezmiş, bu türü sadece tohumunu kaybetmemek için yıllardır ekmeye devam ediyormuş.

Bu bilge kadının ürettiği bir patlıcan çeşidi var, bunun gibi bir patlıcan daha önce hiç görmemiştim. Bitkisi normal patlıcan bitkisi, yaprakları biraz daha büyük diyebilirim, patlıcanı görene kadar diğer patlıcan çeşitleriyle arasında belirgin bir fark yok. Sebzenin rengi alışık olduğumuz kemer patlıcanı renginde yani parlak koyu mor, şekil olarak da ucu hafifçe sivri, uzun bir patlıcan çeşidi. Asıl şaşırtıcı olan patlıcanın boyutu, normal bir kemer patlıcanından 3 kat kalın ve 2 kat uzun, hatta tohuma bıraktığım patlıcanın boyu 40, çevresi ise 20 santime kadar ulaştı. Hormonlu gibi görünen bu dev patlıcanın içerisi ise bembeyaz ve şaşırtıcı derecede az çekirdekli, tohuma bıraktığım patlıcanın ucundaki 10 cm’lik kısımda hiç çekirdek yoktu. Patlıcanın ucu da ekmek somunu gibi sivri (Trabzon deyimiyle guduk), ben de patlıcana dev/guduklu/kızılkeçili adını verdim.

Bu yıl birkaç çeşit patlıcan dikmiştim, koyu mor renkli top patlıcan ve kemer patlıcan, bir de alacalı olan patlıcan dikmiştim. Bazılarını fide olarak almıştım, yerli alacalı patlıcanı ise belediyenin atalık tohum bankasından üretmiştik. Bir sıra da Emine Hanımdan bu özel patlıcan fidelerinden alıp dikmiştim.

Patlıcanların çoğunu fide olarak diktiğimiz için hemen kendilerine geldiler, gayet neşeli yaprak vermeye, çiçeklenmeye başladılar. Hatta ilk sebzelerini verdiler, onlardan bazılarını tohumluk olarak işaretledim, birkaç tane de kopartıp yemek yaptım.  Derken birden bire solmaya, çiçeklerini dökmeye başladılar. Meğer patlıcanlara köylülerin yumurcak dedikler zararlı bir çiçek dadanmış. Bu yaz sebzeleri dikerken naylon örtü ile malçlama yapmıştık, bir gün naylon örtünün altında, örtüyü kaldıracak kadar sık bir şekilde bu parazit bitkinin ürediğini fark ettik. Aslında görüntü olarak çok güzel bir çiçek, ilk çıktığında kuşkonmaz gibi görünüyor, daha sonra üzerinde mor küçük çiçekler beliriyor. Kökleri ise patlıcanların köklerinden besleniyor, bitkileri tamamen sömürüyor. Mücadele etmek de hiç kolay değil, çünkü kökleri sıkıca patlıcanın köklerine yapışmış oluyor.

Bundan sonra her gün ilk işim gidip, patlıcanların diplerini çapalayıp, bu bitkiden olabildiğince temizleme oldu. Birkaç haftalık mücadeleden sonra asalak otu biraz azaltabilince patlıcanları yeniden canlandı, bir sürü patlıcan büyüdü, ancak bu sefer de yaz bittiği için çabucak kartlaşıp, tohumlanmaya başladılar. Sonuç olarak yazın birkaç kez yiyebildik ve biraz da kış için közledik, ama benim için en değerlisi, çok değer verdiğim dev patlıcandan tohum alabildim. Patlıcan tohumu almak için ilk çıkan patlıcanlardan bir kaçını (benim durumumda sadece birini) tohumluk ayırıp, bütün mevsim boyunca olgunlaşmasını sağlıyorsunuz.

Bitkilerin soylarını devam ettirebilmek için geliştirdikleri bir taktik var, eğer sebzesi üzerinde duruyorsa tohumu olduğu için yeni sebze vermeye uğraşmıyor, bütün kuvvetiyle tohumunu beslemeye bakıyor. Sebzenin verimli olması için sürekli hasat edilmesi gerekiyor, çünkü burada ‘koyun can derdinde kasap et’ durumu söz konusu, bitki kendine tohum yapmaya çalışıyor siz ise sebze almaya.

Edindiğim bazı bilgilerin ışığında tohum bırakmak için bazı tiyolar şunlar;

1. Çarşıdan alınan tohumların hemen hepsi kısır, yani her sene yeniden almak gerekiyor.
2. Atalık tohumlar ise köylülerin kendi ürünlerinden aldıkları tohumlar, bu tohumlardan alınan ürünlerden kindi tohumlarınızı yapabiliyorsunuz. Atalık tohumlar çarşı tohumu kadar verimli olmayabilir, ancak çevre koşullarına çok daha dayanıklı oluyorlar ve kimyasal kullanmak da gerekmiyor. Bu nedenle eldeki atalık tohumları takas etmek bence çok önemli.
3. Farklı bir bölgeden alınan tohumları ilk sene sadece tohum almak amacıyla üretmek akıllıca görünüyor, çünkü bitkinin yeni ortama uyum süreci var. Bizim Brezilya’dan getirdiğimiz kocaman bir domates vardı, tohumlarını almış ve geçen yaz bahçeye ekmiştik, ancak çıkan domatesin şekli getirdiğimiz domatese benzemiyordu. Meğer bitki yerinden uzaklaşınca strese girer ve ilk atasının şekline dönebilirmiş. O kadar özenip getirdiğimiz dev boyutlu Brezilya domatesi şekil değiştirdi diye yeniden tohum almamıştık. Kompost gübre yaptığımız için bahçenin çeşitli yerlerinde kendiliğinden bir sürü domates çıkıyor, bu domateslerden uygun yerde çıkanları muhafaza ediyoruz, kışlık sosların çoğunu bu kendiliğinden çıkanlarla yapıyoruz. Bu yıl, Brezilya domatesinden de bir kök çıktı, neredeyse 2 metrekare alan kapladı ve bütün yaz boyunca ince uzun, az çekirdekli çok lezzetli domatesler verdi, artık bizim bahçeye uyum sağladığı ve oldukça da verimli olduğu için bu sefer tohum aldık.
4. Bir sebze ekecekseniz ihtiyacınızdan fazla kök ekmekte fayda var, bazen siz her şeyi doğru da yapsanız, havalar uygun gitmiyor, verim azalıyor. Tabii birçok kurdun, kuşun, köstebeğin hakkını da düşünmek lazım. Benim tuhaf bir gözleme dayalı inancım var; sanırım sebzeler birbirinden güç alarak ürün veriyorlar; mesela 20 kök domatesten, 5 kök domatesten alacağınız verimin 4 katından fazlasını elde ediyorsunuz. Domates tohumu için sadece beğendiğiniz bir domatesi kullanabilirsiniz ama mesela fasulye gibi bir sebzeden tohum alacaksanız tek sebzeyi değil de mesela 10 kök ektiyseniz, 2,3 kökü tohum için ayırmak ve diğer kökleri hasat etmek akıllıca görünüyor.
5. Tohum almak için ilk ürünlerden seçmek gerekiyor, bütün yaz boyunca ürün iyice olgunlaşana kadar bekleniyor. Genel olarak tohum alacağınız sebzenin sapı sertleşip kuruyunca artık tohumlar hazır demektir. Domates tohumu alacaksanız domatesi güneş altında güzelce olgunlaşana hatta çürüme belirtileri göstermeye başlayana kadar bekletmekte fayda vardır.
6. Kavun, karpuz, kabak gibi sebzelerin tohumlarını da kendi kabuğu içerisinde kurutmak daha doğru oluyormuş.

Dev guduklu tohumu

Frenk soğanları gözlerini açtı

Kale lahanalar da miniminnoş

Gübrelenmiş topraklara pazı, ıspanak tohumları atıldı

Bunlar da çarşı fideleri, her cins lahana var